«Ջավախք» հանրագիտարան

Կրճատ տարբերակ

Ջավախքը պատմական Մեծ Հայքի թագավորության հյուսիսում ընկած Գուգարք աշխարհի ինը գավառներից մեկն է: Այն մ. թ. ա. 2-րդ հազարամյակում մաս է կազմել Հայասա պետական կազմավորմանը, «Զաբախա» ձևով հիշատակվում է Արգիշտի I թագավորի (մ. թ. ա. 786-764) արձանագրություններում:

Մ. թ. ա. 6-3-րդ դարերում Ջավախքը Երվանդյան թագավորության հյուսիսային գավառներից էր: Կարճ ընդմիջումից հետո Գուգարք նահանգի հետ այն Արտաշես I-ի (մ. թ. ա. 189-160 թթ.) կողմից վերամիացվել է Մեծ Հայքի թագավորությանը, որի կազմում մնացել է մինչև Արշակունյաց հարստության անկումը: Արշակունիների օրոք գավառը հիշատակվում է որպես Վարձավունի նախարարական տան կալվածք:

մանրամասը »

Կրճատ տարբերակ

428 թվականից հետո երկրամասը սասանյանները մտցրել են պարսկական մարզպանության մեջ: 7-րդ դարի երկրորդ կեսին այն գրավվել է արաբների կողմից:

10-րդ դարում Ջավախքը հայ Բագրատունիների թագավորության կազմում էր, որի կործանումից հետո կարճ ժամանակով՝ 11-րդ դարի կեսերին ենթարկվել է վրաց պետությանը՝ մինչև սելջուկ թուրքերի արշավանքները:

12-րդ դարի վերջից, ի թիվս Հյուսիսային Հայաստանի այլ գավառների, Ջավախքն իր Թմուկ (Թմկա) բերդի ու Ախալքալաքի (Նոր քաղաք) հետ տրվել է հայ Զաքարյաններին՝ որպես ժառանգական կալվածք: Այնտեղի հայ հոգևոր կենտրոնը եղել է Զրեսկ ավանը: Մոնղոլական լծի տապալումից հետո 1266 թ. այս տարածաշրջանը եղել է Սամցխե - Ջավախք իշխանության կազմում: 1587 թ. այն գրավել են օսմանյան թուրքերը և մտցրել Չլդրի (ապա՝ Ախալցխա) էյալեթի (վիլայեթ, նահանգ) մեջ՝ իբրև առանձին սանջակ (գավառ):

մանրամաս»

Կրճատ տարբերակ

19-րդ դարի սկզբին Ջավախքը Հարավային Կովկասի այլ գավառների հետ հայտնվեց ռուսական կայսրության արտաքին քաղաքականության ոլորտում:

1828 թ. հուլիսին գեներալ Ի. Ֆ. Պասկևիչի զորքերը գրավեցին Ջավախքի կենտրոն Ախալքալաքը:

1828 թ. Արևմտյան Հայաստանի Էրզրումի, Բասենի, Բաբերդի, Դերջանի և այլ գավառներից 7300 հայ ընտանիքներ Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու գլխավորությամբ գաղթեցին և բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի, Ախալքալաքի և Ծալկայի (պատմական Գուգարաց աշխարհի Թռեղք գավառը) շրջակայքում՝ վերականգնելով ու հիմնադրելով ավելի քան 60 գյուղ և 50 եկեղեցի:

Այդ գաղթի շնորհիվ կրկին վերականգնվեց Ջավախքի նախկին հայեցի էթնիկական պատկերը: Տեղացի 1716 ընտանիք (մոտ 10 - 11 հազ. շունչ) հայերի, 639 ընտանիք մահմեդականների ու 179 ընտանիք վրացիների կողքին հաստատվեցին 58 հազար արևմտահայեր:

մանրամասը»

Կրճատ տարբերակ

1840 թ. Ախալքալաք գավառը, որ կազմում էր թուրքական նախկին սանջակի հիմնական տարածքը, մտցվեց Վրացա - իմերեթական, իսկ 1846 թ.` Թիֆլիսի նահանգի մեջ, 1874 թ. վերածվեց ինքնուրույն գավառի:

1841-1843 թթ. Ռուսաստանի տարբեր մարզերից աքսորված ռուս աղանդավորները` դուխոբորները, գավառի հարավային մասում (այժմյան Նինոծմինդայի շրջան) հիմնում են 8–9 գյուղ: Այսպես Ջավախքը դառնում էր բազմազգ:

1886 թ. գավառում հաշվվում էր 110 գյուղ, որոնք միավորվում էին 10 գյուղական համայնքներում՝ ընդամենը մոտավորապես 63,8 հազար բնակչությամբ, որից 46386-ը, այսինքն՝ 72,7%-ը՝ հայեր էին: Մահմեդականները 10,7% էին, ռուս դուխոբորները՝ 10,4%, վրացիները՝ 5,8%:

Ռուսական տիրապետության շրջանում Ախալքալաքի գավառը սոցիալ - տնտեսական և մշակութային զգալի վերելք ապրեց: Ախալքալաքը դարձավ արհեստավորական կենտրոն, իսկ գյուղերը սկսեցին կարևոր դեր խաղալ Անդրկովկասում հացահատիկի ու մսամթերքի արտադրության բնագավառում:

1830-ական թթ. սկզբներին Կարապետ արքեպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ Ախալցխայում բացվեցին Կարապետյան, Ախալքալաքում՝ Մեսրոպյան ծխական արական դպրոցները: 1856 թ. բարերար Կարապետ Յաղուբյանի ջանքերով ավարտվեց Ս. Խաչ եկեղեցու վերաշինությունը: 1870 թ. սկսեցին գործել Սանդխտյան օրիորդաց, իսկ 1880-ական թթ. սկզբին՝ ռուսական դպրոցները, 1889 թ.՝ քաղաքային ուսումնարանը, ստեղծվեց թատերական խումբ:

19-րդ դարի վերջին Ախալքալաքում Ջ. Տեր-Գրիգորյանի և Պ. Աբելյանի ջանքերով ստեղծվեց ազատագրական խմբակ: Այստեղ իր գործունեությունը ծավալեցին Հայ հեղափոխական դաշնակցություն և Սոցիալիստ հեղափոխականների (էսէռական) կուսակցությունները:

Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության գաղափարները ջերմ արձագանք գտան ախալքալաքցիների շրջանում, որոնց զգալի մասը, ծագումով լինելով արևմտահայեր, շարունակում էր պահպանել հոգևոր կապը իրենց նախկին հայրենիքի՝ Էրզրումի նահանգի հետ:

Ջավախքը ծնունդ տվեց ազգային այնպիսի հայտնի դեմքերի, ինչպիսիք էին Հովհաննես Քաջազնունին, Համո Օհանջանյանը, Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, Ռուբեն Դարբինյանը, գրողներ Վահան Տերյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, աշուղ Ջիվանին և ուրիշներ:

մանրամասը»

Կրճատ տարբերակ

1918 թ. մայիսին Ախալքալաքի գավառ թուրքական զորքերի ներխուժման պատճառով բնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտագաղթեց Բակուրիանի անտառներ ու Ծալկայի շրջան: Գաղթած 80 հազ. հայերից 35-40 հազ. զոհվեց:

1921 թ. նոյեմբերի 6-ին կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջև հայ-վրացական սահմանագծի վերաբերյալ, որը մասնակի փոփոխություններով պահպանվեց առ այսօր:

Կորցնելով աջակցության հույսի վերջին նշույլը՝ գավառի բնակչությունը դարձյալ բարձրացրել է Ախալքալաքը Հայաստանին միացնելու հարցը: Արտահայտելով ժողովրդի կամքը՝ հաապատասխան որոշումներով 37 գյուղական խորհուրդներ 1925 թ. դիմել են Հայաստանի, Վրաստանի և ԽՍՀՄ բարձրագույն իշխանական մարմիններին:

1927 թ. օգոստոսի 13-ին ստորագրվեց հայ-վրացական նոր համաձայնագիր՝ ՀՍԽՀ Լենինականի և ՎՍԽՀ Ախալքալաքի գավառների վարչատնտեսական սահմանների անցկացման մասին, որը հաստատվեց Անդրֆեդերացիայի Կենտգործկոմի նախագահության 1929 թ. փետրվարի 18-ի նիստում:

Ախալքալաքի նախկին գավառի մեծ մասից կազմվեց նույնանուն վարչական գավառը (հետագայում՝ շրջան): Հյուսիսային գյուղերից Տաբածղուրին, Մոլիթը և Չիխարուլան մտցվեցին Բորժոմի, իսկ Դամալան՝ ավելի ուշ կազմավորված Ասպինձայի շրջանների մեջ: 1930 թ. Ախալքալաքի շրջանից անջատվեց նրա հարավ-արևելյան մասը՝ կազմելով Բոգդանովկայի (այժմ՝ Նինոծմինդա) շրջանը:

Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Ախալքալաքն ունեցավ մարդկային մեծ կորուստներ: Բավական է նշել, որ պատերազմի օրերին բանակ զորակոչված 12684 ախալքալաքցիներից զոհվեց (մասամբ անհետ կորածներ) 7788-ը, այսինքն՝ 61,4 %-ը:

1946-1949 թթ. զգալի թվով հայեր Վրացական ԽՍՀ հայաբնակ շրջաններից, այդ թվում Ջավախքից, աքսորվեցին Ալթայի երկրամաս և Սիբիր:

1950-70-ական թվականներին տնտեսական և քաղաքական շարժառիթներով հայ բնակչության արտահոսքը Հայկական ԽՍՀ, Հյուսիսային Կովկաս և նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններ, մեծ չափեր ընդունեց: Ահա թե ինչու բարձր ծնելիությամբ և ընտանիքների բազմանդամությամբ աչքի ընկած Ախալքալաքի և Բոգդանովկայի շրջաններում 1989 թ. բնակչության ընդհանուր թիվը հասավ սոսկ 1917 թ. մակարդակին՝ 105 հազար մարդու:

մանրամասը»

Կրճատ տարբերակ

1989 թ. ապրիլին Աջարիայում տեղի ունեցած երկրաշարժից անօթևան մնացած կամ մասնակիորեն տուժած աջարներին վրաց կառավարությունը չհապաղեց բնակեցնել Ախալքալաքի վրացական մի քանի (Կոթելիա, Հոկամ, Գոգաշեն, Չունչխա և այլն) և Բոգդանովկայի ռուս դուխոբորների գյուղերում:

Այդ տարածաշրջանը խորհրդային ժամանակաշրջանում լիովին անտեսված էր վրացական իշխանությունների կողմից: Վրաստանի անկախացումից հետո ինչպես Ջավախքի, այնպես էլ ողջ հանրապետության հայության նկատմամբ, հատկապես 1990-ական թթ. սկզբին՝ Զվիադ Գամսախուրդիայի նախագահական շրջանում, ավելի ուժեղացավ ազգային խտրականությունը:

Ջավախքը ազգային կազմի միատարրությունից զրկելու համար Ախալքալաքի, Ախալցխայի, Նինոծմինդայի, Ասպինձայի և Ադիգենի շրջանները միավորեցին վարչական մեկ նահանգի մեջ, որի կենտրոն դարձավ Ախալցխա քաղաքը: Դրանով Ախալքալաքն ու Նինոծմինդան դադարեցին անգամ ինքնուրույն վարչական շրջան լինելուց, ջավախքահայությունը կորցրեց Թբիլիսիի հետ ուղղակի հարաբերվելու հնարավորությունը: Վարչական հիմնարկների մեծ մասը տեղափոխվեց Ախալցխա:

Հատկապես ծանր է Ջավախքի տնտեսական վիճակը: Աշխատատեղերի բացակայությունը, ազգային խտրականության առկայությունը, վրացական իշխանությունների նկատմամբ հիմնավորված անվստահության աճը, հազարավոր մարդկանց հարկադրում են թողնել հայրենի բնակավայրերն ու արտագաղթել Ռուսաստան և այլ երկրներ:

Անմխիթար վիճակում է Ջավախքի կրթամշակութային կյանքը: Դպրոցների մեծ մասը կիսաքանդ վիճակում է: Լիովին խաթարված է հոգևոր-եկեղեցական կյանքը: Նյութական ծանր վիճակում են թոշակառուները, ջավախքցի ազատամարտիկները:

Այդուհանդերձ, այսօր պատմական Ջավախքն իր երկու շրջաններով, հիմնականում հայաբնակ մոտ 100 գյուղերով և ավելի քան 100 հազար բնակչությամբ (95 %ը՝ հայեր, հարևան Ախալցխայի, Ասպինձայի, Բորժոմի և Ծալկայի շրջաններում հաշվվում է մոտ 30 հայկական գյուղ՝ 60 հազ. հայ բնակիչներով) Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունների տարածքից դուրս գտնվող ամենամիատարր հայաբնակ երկրամասն է, որը ծանրագույն սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական պայմաններում իսկ շարունակում է ապրել իր հայաշունչ և հայեցի կյանքով:

մանրամասը »